خونریزی بینی، که در دنیای پزشکی با نام اپیستاکسی (Epistaxis) شناخته میشود، یکی از شایعترین اورژانسهای پزشکی است که تقریباً هر فردی در طول زندگی خود با آن روبرو میشود. این پدیده، که به ظاهر نگرانکننده است، زمانی اتفاق میافتد که رگهای خونی بسیار ظریف و حساسی که در لایه مخاطی پوشاننده دیواره داخلی بینی قرار دارند، دچار پارگی شوند. گرچه خونریزی ممکن است هر دو حفره بینی را درگیر کند، اما در غالب موارد، به یک سمت محدود میشود. مشاهده خروج خون تنها از سوراخ چپ بینی میتواند موجب بروز سوالات و اضطراب شود، اما درک عمیق آناتومی بینی و عواملی که میتوانند این عروق را تحت تأثیر قرار دهند، به رفع نگرانیها و مدیریت مؤثر این وضعیت کمک شایانی میکند.
آناتومی بینی به گونهای است که آن را مستعد خونریزی میکند. به خصوص ناحیهای در قسمت جلویی تیغه بینی (سپتوم) که به شبکه کیسلباخ (Kiesselbach’s Plexus) معروف است. این ناحیه محل تلاقی پنج شریان اصلی است که خونرسانی به بینی را بر عهده دارند و با یک لایه مخاطی بسیار نازک پوشیده شده است. به دلیل همین تراکم بالای عروق سطحی و قرار گرفتن در معرض هوای خشک و آسیبهای فیزیکی، بیش از نود درصد خونریزیهای بینی از این ناحیه قدامی نشأت میگیرند. بنابراین، وقتی خونریزی از سوراخ چپ بینی رخ میدهد، به احتمال زیاد یکی از عروق این شبکه در سمت چپ دچار آسیب شده است.
دلایل اصلی و موضعی خونریزی از سوراخ چپ بینی
علت خون آمدن از سوراخ چپ بینی در اکثر مواقع یک دلیل عمومی است که به صورت موضعی در سمت چپ حفره بینی بروز کرده است. تمرکز عامل محرک در این ناحیه، منجر به خونریزی یکطرفه میشود. درک این عوامل موضعی اولین گام در شناسایی ریشه مشکل است.
خشکی شدید مخاط بینی
شایعترین و اصلیترین علت خون دماغ شدن از یک سوراخ بینی، خشکی بیش از حد غشای مخاطی است. این غشا برای عملکرد صحیح خود به رطوبت نیاز دارد. وقتی رطوبت محیط کاهش یابد، این لایه حساس، رطوبت خود را از دست داده و حالتی خشک، ترکخورده و شکننده پیدا میکند. در این وضعیت، پوسته پوستههایی (کراست) در داخل بینی تشکیل میشود که جدا شدن آنها میتواند باعث پارگی عروق زیرین شود. عواملی که به این خشکی دامن میزنند شامل زندگی در مناطق با آب و هوای گرم و خشک، قرار گرفتن طولانیمدت در معرض سیستمهای گرمایشی مرکزی در زمستان، یا کار در محیطهای با تهویه هوای شدید و رطوبت پایین است. این خشکی میتواند به طور نامتقارن یک سمت بینی را بیشتر درگیر کند و باعث خونریزی مکرر از سوراخ چپ شود.
آسیبها و ضربههای فیزیکی موضعی
هر نوع آسیب فیزیکی، حتی اگر جزئی باشد، میتواند به شبکه عروقی ظریف بینی صدمه بزند. اگر این آسیب در سمت چپ متمرکز باشد، خونریزی از همان سوراخ آغاز میشود. دستکاری بینی با انگشت، که در علم پزشکی به آن رینوتیلکسیس (Rhinotillexis) گفته میشود، به ویژه در کودکان، یکی از متداولترین علل خونریزی است. ناخنها به راحتی میتوانند مخاط نازک ناحیه کیسلباخ را خراش دهند. علاوه بر این، فین کردن یا تخلیه بینی با شدت و فشار زیاد، میتواند فشار ناگهانی به عروق وارد کرده و آنها را پاره کند. وارد کردن اشیاء خارجی به داخل سوراخ چپ بینی توسط کودکان نیز میتواند باعث ایجاد خراش، عفونت موضعی و در نهایت خونریزی شود. حتی استفاده از کانولای اکسیژن بینی در بیماران میتواند با ایجاد فشار و خشکی موضعی، منجر به خونریزی از یک سمت شود.
عفونتها و التهابهای متمرکز
عفونتهای ویروسی دستگاه تنفسی فوقانی مانند سرماخوردگی و آنفولانزا، با ایجاد التهاب و پرخونی شدید در مخاط بینی، آن را به شدت آسیبپذیر میکنند. اگر فرآیند التهابی در حفره چپ بینی شدیدتر باشد، احتمال خونریزی از آن سمت هنگام عطسه، سرفه یا پاک کردن بینی افزایش مییابد. سینوزیت، به خصوص سینوزیت مزمن در سینوسهای سمت چپ صورت (مانند سینوس ماگزیلاری یا اتموئید چپ)، میتواند التهاب را به حفره بینی مجاور گسترش داده و باعث ضعیف شدن دیواره عروق و خونریزیهای مکرر از سوراخ چپ بینی گردد.
واکنشهای آلرژیک یکطرفه
رینیت آلرژیک یا حساسیت فصلی، یک واکنش التهابی مزمن در پاسخ به آلرژنهایی مانند گرده گیاهان، گرد و غبار یا شوره حیوانات است. این التهاب مداوم باعث تورم، خارش و خشکی مخاط بینی میشود. خارش شدید فرد را به مالش یا دستکاری بینی تحریک میکند که خود عامل آسیب فیزیکی است. علاوه بر این، استفاده مکرر و نادرست از اسپریهای استروئیدی بینی برای کنترل آلرژی، میتواند به مرور زمان باعث نازک شدن (آتروفی) مخاط و تیغه بینی در یک سمت شده و خطر خونریزی را به شدت بالا ببرد. اگر فرد عادت داشته باشد اسپری را بیشتر به سمت چپ حفره بینی خود هدایت کند، این عارضه در همان سمت بروز خواهد کرد.
ناهنجاریهای ساختاری در حفره چپ بینی
گاهی اوقات، علت خونریزی به آناتومی و ساختار داخلی بینی فرد بازمیگردد. انحراف تیغه بینی (سپتوم) یک عامل بسیار مهم است. اگر تیغه بینی به سمت چپ انحراف داشته باشد، جریان هوای عبوری در حفره چپ دچار تلاطم شده و باعث خشکی و تحریک بیشتر مخاط در آن ناحیه میشود. این پدیده به تنهایی میتواند فرد را مستعد خونریزیهای مکرر از سوراخ چپ بینی کند. همچنین، وجود پولیپهای بینی، که تودههای خوشخیم و ناشی از التهاب مزمن هستند، در حفره چپ میتواند با ایجاد فشار و التهاب موضعی، منجر به خونریزی شود. در موارد بسیار نادر، تومورهای خوشخیم (مانند همانژیوم یا پاپیلوما) یا بدخیم (مانند کارسینوم سلول سنگفرشی) میتوانند در یک سمت بینی رشد کرده و اولین علامت خود را به صورت خونریزی یکطرفه و مقاوم به درمان نشان دهند.
عوامل عمومی و سیستمیک موثر در خونریزی بینی
علاوه بر دلایل موضعی، برخی شرایط پزشکی و داروهای مصرفی میتوانند کل سیستم بدن را تحت تأثیر قرار داده و فرد را مستعد خونریزی کنند. این عوامل خطر کلی اپیستاکسی را افزایش میدهند و خونریزی میتواند از هر یک از سوراخهای بینی، از جمله سمت چپ، آغاز شود.
نقش فشار خون بالا (هایپرتنشن)
ارتباط بین فشار خون بالا و خونریزی بینی پیچیده است. فشار خون بالا به خودی خود مستقیماً باعث پارگی عروق سالم بینی نمیشود، اما به دو طریق مهم در این فرآیند نقش دارد. اولاً، فشار خون بالا به مرور زمان باعث سخت شدن و شکنندگی عروق (آترواسکلروز) در سراسر بدن، از جمله بینی، میشود. این عروق شکننده با کوچکترین تحریکی پاره میشوند. ثانیاً، در فردی که به هر دلیل دیگری (مانند خشکی هوا) دچار خونریزی بینی شده است، فشار خون بالا باعث میشود که خونریزی شدیدتر بوده و برای مدت طولانیتری ادامه یابد و کنترل آن دشوارتر شود. بنابراین، خونریزیهای ناگهانی و شدید بینی، به خصوص در افراد مسن، میتواند زنگ خطری برای فشار خون بالای کنترلنشده باشد.
تأثیر داروها بر انعقاد خون
طیف گستردهای از داروها میتوانند بر توانایی بدن برای تشکیل لخته خون تأثیر بگذارند و خطر خونریزی بینی را به شدت افزایش دهند. داروهای ضد انعقاد یا رقیقکننده خون مانند وارفارین، هپارین، و داروهای جدیدتر مانند ریواروکسابان و آپیکسابان که برای جلوگیری از لخته شدن خون در شرایطی مانند فیبریلاسیون دهلیزی تجویز میشوند، از مهمترین آنها هستند. داروهای ضد پلاکت مانند آسپرین و کلوپیدوگرل نیز با مهار عملکرد پلاکتها، فرآیند لختهسازی را مختل میکنند. حتی داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) که به وفور مصرف میشوند، مانند ایبوپروفن و ناپروکسن، میتوانند تا حدی این اثر را داشته باشند. مکملهای غذایی مانند دوزهای بالای ویتامین E، روغن ماهی، جینکوبیلوبا و سیر نیز دارای خواص رقیقکنندگی خون هستند و مصرف همزمان آنها با داروهای دیگر میتواند خطر خونریزی را تشدید کند.
بیماریهای زمینهای و اختلالات خونی
برخی بیماریها به طور مستقیم سیستم انعقاد خون بدن را هدف قرار میدهند و فرد را در معرض خونریزیهای خودبهخودی از نقاط مختلف، از جمله بینی، قرار میدهند. اختلالات خونی ارثی مانند هموفیلی (کمبود فاکتورهای انعقادی VIII یا IX) و بیماری فون ویلبراند (شایعترین اختلال خونریزیدهنده ارثی) از این جملهاند. بیماریهای کبدی پیشرفته مانند سیروز نیز خطرناک هستند، زیرا کبد مسئول تولید بسیاری از فاکتورهای انعقادی است و نارسایی آن منجر به اختلال در لخته شدن خون میشود. بیماریهای کلیوی مزمن نیز میتوانند عملکرد پلاکتها را مختل کنند. در موارد نادر و جدی، سرطانهای خون مانند لوسمی یا لنفوم با تحت تأثیر قرار دادن مغز استخوان، تولید پلاکتها را کاهش داده (ترومبوسیتوپنی) و باعث خونریزی آسان میشوند. یک بیماری ژنتیکی نادر اما مهم به نام تلانژکتازی خونریزیدهنده ارثی (HHT) نیز با ایجاد عروق خونی ناقص و شکننده در مخاط بینی، منجر به خونریزیهای بسیار شدید و مکرر میشود.
راهکارهای پیشگیری و مدیریت خانگی
با توجه به اینکه اکثر خونریزیهای بینی ناشی از عوامل محیطی و عادات فردی هستند، اتخاذ اقدامات پیشگیرانه میتواند به طور چشمگیری از وقوع آنها بکاهد.
حفظ رطوبت محیط و بینی
مؤثرترین راه برای جلوگیری از خونریزی ناشی از خشکی، حفظ رطوبت است. استفاده از دستگاه بخور سرد در اتاق خواب، به خصوص در طول شب و در فصول سرد، میتواند رطوبت هوا را در سطح ایدهآل نگه دارد. استفاده منظم از اسپریهای بینی سالین (آبنمک) در طول روز به شستشو و مرطوب نگه داشتن مخاط کمک میکند. همچنین، استفاده از ژلها یا پمادهای مرطوبکننده مخصوص بینی، مانند ژل سالین یا لایهای نازک از وازلین در ابتدای سوراخهای بینی با استفاده از یک گوشپاککن، میتواند یک سد محافظ در برابر هوای خشک ایجاد کند.
اصلاح عادات و تکنیکهای مراقبتی
ترک عادت دستکاری بینی اولین و مهمترین قدم است. ناخنها باید همیشه کوتاه نگه داشته شوند تا در صورت تماس ناخودآگاه، آسیب کمتری وارد کنند. هنگام نیاز به تخلیه بینی، باید این کار را با ملایمت و با دهان باز انجام داد تا فشار داخل بینی به حداقل برسد. بهتر است هر بار تنها یک سوراخ بینی به آرامی تخلیه شود. همچنین، مدیریت صحیح آلرژی با مصرف داروهای تجویز شده و پرهیز از آلرژنها به کاهش التهاب مزمن و در نتیجه کاهش خطر خونریزی کمک میکند.
اقدامات اولیه هنگام وقوع خونریزی
دانستن نحوه صحیح کنترل خونریزی بینی در منزل میتواند از استرس شما کاسته و به توقف سریعتر آن کمک کند. اولین و مهمترین قانون این است که آرامش خود را حفظ کنید. برای شروع، باید در حالت نشسته قرار بگیرید و بدن خود را به آرامی به سمت جلو خم کنید؛ این وضعیت مانع از ورود خون به حلق و معده میشود که میتواند منجر به تهوع یا مشکلات تنفسی گردد. هرگز سر خود را به عقب خم نکنید. سپس، با استفاده از انگشت شست و اشاره، قسمت نرم بینی را، که درست در پایین بخش استخوانی آن قرار دارد، به طور کامل و با فشاری محکم بگیرید. نکته کلیدی در این مرحله، حفظ مداوم این فشار برای مدت زمان حداقل ده تا پانزده دقیقه است. از رها کردن فشار برای بررسی وضعیت خونریزی در این بازه زمانی خودداری کنید، چرا که این کار فرآیند تشکیل لخته خون پایدار را مختل میکند. به طور همزمان، قرار دادن یک کمپرس سرد یا کیسه یخ بر روی پل بینی و پیشانی میتواند با کمک به انقباض عروق خونی، جریان خون را کاهش دهد و به روند توقف خونریزی سرعت بخشد. پس از توقف خونریزی، تا چند ساعت از انجام فعالیتهای سنگین، بلند کردن اجسام سنگین و فین کردن شدید خودداری کنید تا به لخته تشکیلشده فرصت دهید تا کاملاً پایدار شود.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگرچه خون دماغ شدن از سوراخ چپ بینی معمولاً بیخطر است، اما برخی علائم و شرایط نیازمند ارزیابی فوری پزشکی هستند. این علائم هشداردهنده یا “پرچم قرمز” شامل خونریزی است که پس از بیست دقیقه فشار مستقیم متوقف نمیشود یا خونریزی بسیار شدید و حجیمی است که باعث احساس سرگیجه، ضعف یا تنگی نفس میشود. وقوع خونریزی به دنبال یک آسیب جدی به سر یا صورت نیز نیازمند توجه فوری است. تکرار خونریزیها به دفعات زیاد، برای مثال چندین بار در هفته، و همراهی آن با علائمی مانند کبودی آسان در سایر نقاط بدن، خونریزی از لثهها، وجود خون در ادرار یا مدفوع، تب بالا یا کاهش وزن غیرقابل توضیح، باید جدی گرفته شود. همچنین اگر بیمار از داروهای رقیقکننده خون قوی استفاده میکند یا به یک بیماری زمینهای مرتبط با انعقاد خون مبتلا است، مراجعه به پزشک ضروری است. در این شرایط، پزشک با بررسی دقیق بینی، که ممکن است شامل آندوسکوپی بینی باشد، و انجام آزمایشهای خون، علت زمینهای را تشخیص داده و درمانهای تخصصیتری مانند سوزاندن رگ (کوتر) یا قرار دادن تامپون مخصوص (پکینگ) را برای کنترل خونریزی انجام خواهد داد.