پلاکت خون پایین

پلاکت خون پایین، که در دنیای پزشکی با نام ترومبوسیتوپنی (Thrombocytopenia) شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین و در عین حال مهم‌ترین اختلالات خونی است. این وضعیت می‌تواند زنگ خطری برای طیف وسیعی از بیماری‌ها، از یک عارضه جانبی ساده و قابل برگشت دارویی گرفته تا شرایطی جدی و تهدیدکننده حیات مانند سرطان خون، باشد.

شاید شما هم با دیدن یک کبودی بی‌دلیل و بزرگ روی پوست خود یا مشاهده خونریزی طولانی‌تر از حد معمول از یک بریدگی کوچک، دچار نگرانی شده و در جستجوی علت آن به این صفحه رسیده‌اید. این نگرانی کاملاً طبیعی و قابل درک است، زیرا سلامت خون ما بازتابی از سلامت کل بدن ماست.

در این مقاله بنیادین و جامع، ما به عنوان یک مرجع تخصصی، سفری عمیق و دقیق به دنیای پلاکت‌ها خواهیم داشت. هدف ما این است که با زبانی ساده، شفاف اما کاملاً علمی و دقیق، به تمام سوالات و ابهامات شما پاسخ دهیم: پلاکت‌ها دقیقاً چه ساختارهایی هستند و چه نقش بی‌بدیلی در بدن ایفا می‌کنند؟ چرا و تحت چه شرایطی تعدادشان کاهش می‌یابد؟ چه علائم و نشانه‌هایی را باید به عنوان هشداری جدی تلقی کرد؟

و مهم‌تر از همه، پزشکی مدرن چه راهکارهای تشخیصی و درمانی برای شناسایی علت و مدیریت این وضعیت در اختیار دارد؟ این راهنمای کامل بر اساس جدیدترین داده‌های پزشکی و با تمرکز بر اصول تخصص، اعتبار و اعتماد (E-E-A-T) تدوین شده تا شما را در درک بهتر این وضعیت، کاهش اضطراب و همراهی موثر در فرآیند مدیریت آن یاری کند.

پلاکت خون پایین دقیقا یعنی چه؟

حالا که با اهمیت حیاتی و عملکرد پیچیده پلاکت‌ها آشنا شدیم، تعریف ترومبوسیتوپنی بسیار ساده خواهد بود. ترومبوسیتوپنی به وضعیتی گفته می‌شود که در آن، تعداد پلاکت‌های موجود در گردش خون شما از محدوده طبیعی و ایمن کمتر باشد. این تعداد به راحتی از طریق یک آزمایش خون بسیار رایج و ساده به نام شمارش کامل خون (Complete Blood Count یا CBC) اندازه‌گیری می‌شود. این آزمایش یک تصویر کلی از سلول‌های خونی شما، شامل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها ارائه می‌دهد.

مقادیر کلیدی که باید بدانید شامل بازه نرمال پلاکت است که به طور کلی بین ۱۵۰,۰۰۰ تا ۴۵۰,۰۰۰ پلاکت در هر میکرولیتر ($\mu L$) خون تعریف می‌شود. هر مقداری که از ۱۵۰,۰۰۰ پلاکت در هر میکرولیتر کمتر باشد، به عنوان ترومبوسیتوپنی یا پلاکت خون پایین شناخته می‌شود.

البته شدت بیماری، ریسک خونریزی و رویکرد درمانی بر اساس این اعداد طبقه‌بندی می‌شود. ترومبوسیتوپنی خفیف معمولاً در بازه ۱۰۰,۰۰۰ تا ۱۵۰,۰۰۰ قرار دارد و اغلب هیچ علامت بالینی ایجاد نمی‌کند و ممکن است به صورت اتفاقی در یک آزمایش چکاپ کشف شود. در ترومبوسیتوپنی متوسط، با شمارش بین ۵۰,۰۰۰ تا ۱۰۰,۰۰۰، ریسک خونریزی پس از آسیب‌های جدی، تروما یا جراحی‌ها افزایش می‌یابد. ترومبوسیتوپنی شدید به مقادیر کمتر از ۵۰,۰۰۰ اطلاق می‌شود که در آن ریسک خونریزی حتی با آسیب‌های جزئی و روزمره نیز وجود دارد.

ریسک بسیار بالای خونریزی خودبه‌خودی و شدید، به ویژه خونریزی داخلی، معمولاً زمانی مطرح می‌شود که تعداد پلاکت به زیر ۱۰,۰۰۰ تا ۲۰,۰۰۰ برسد، زیرا در این سطح، حتی عروق خونی بسیار کوچک نیز ممکن است دچار نشت خودبه‌خودی شوند. مهم است بدانید که صرفاً پایین بودن عدد پلاکت به معنای وجود یک بیماری خطرناک نیست، اما همواره یک یافته پزشکی مهم تلقی شده و نیازمند بررسی دقیق و پیگیری توسط پزشک برای یافتن علت اصلی آن است.

پلاکت خون چیست؟

برای درک عمیق اینکه چرا پایین بودن پلاکت‌ها تا این حد اهمیت دارد، ابتدا باید با خودِ این قهرمانان کوچک و خستگی‌ناپذیر سیستم انعقاد خون آشنا شویم. پلاکت‌ها (Platelets) که ترومبوسیت (Thrombocyte) نیز نامیده می‌شوند، قطعات سلولی بسیار ریز، بی‌رنگ و فاقد هسته هستند که در جریان خون ما به طور مداوم در حال گشت‌زنی و نظارت هستند.

آن‌ها برخلاف سلول‌های قرمز و سفید، سلول‌های کاملی نیستند، بلکه از قطعه قطعه شدن سیتوپلاسم سلول‌های غول‌پیکری به نام “مگاکاریوسیت” در مغز استخوان (کارخانه پیچیده و حیاتی تولید سلول‌های خونی بدن) به وجود می‌آیند. هر مگاکاریوسیت می‌تواند هزاران پلاکت را تولید و به جریان خون آزاد کند.

وظیفه اصلی و حیاتی پلاکت‌ها، حفظ هموستاز (Hemostasis) یا به عبارت ساده‌تر، جلوگیری از خونریزی و حفظ تمامیت سیستم عروقی بدن است. هرگاه یک رگ خونی، چه در اثر یک بریدگی خارجی و چه یک آسیب داخلی، دچار پارگی یا آسیب می‌شود، پلاکت‌ها اولین نیروهای واکنش سریع هستند که به محل حادثه می‌شتابند.

این فرآیند پیچیده در چند مرحله رخ می‌دهد: ابتدا پلاکت‌ها به کلاژن موجود در دیواره رگ آسیب‌دیده می‌چسبند (چسبندگی)، سپس با تغییر شکل و آزاد کردن مواد شیمیایی از گرانول‌های داخلی خود، فعال می‌شوند (فعال‌سازی) و پلاکت‌های دیگر را به محل فراخوانی می‌کنند. در نهایت، این پلاکت‌های فعال شده به یکدیگر متصل شده و یک توده یا “درپوش پلاکتی” (Platelet Plug) موقت را در محل آسیب ایجاد می‌کنند تا جلوی خروج خون را بگیرند.

این فرآیند، پایه و اساس تشکیل لخته خون است و در ادامه با فعال شدن آبشار انعقادی و ایجاد یک شبکه محکم از فیبرین، لخته پایدار و نهایی شکل می‌گیرد. بدون وجود تعداد کافی پلاکت کارآمد، حتی کوچک‌ترین بریدگی‌ها نیز می‌توانند به خونریزی‌های غیرقابل کنترل و خطرناک تبدیل شوند. طول عمر متوسط هر پلاکت در گردش خون حدود ۷ تا ۱۰ روز است و بدن ما به طور مداوم در حال تولید پلاکت‌های جدید برای جایگزینی نمونه‌های پیر و فرسوده است که عمدتاً توسط طحال از گردش خون پاکسازی می‌شوند.

مهم‌ترین علائم و نشانه‌های پلاکت خون پایین که باید جدی بگیرید

بسیاری از افراد، به خصوص آن‌هایی که مبتلا به ترومبوسیتوپنی خفیف هستند، ممکن است هیچ علامت یا نشانه خاصی را تجربه نکنند. علائم معمولاً زمانی ظاهر می‌شوند که تعداد پلاکت‌ها به طور قابل توجهی کاهش یابد و بدن دیگر نتواند به طور موثر خونریزی‌های کوچک و بزرگ را مدیریت کند. این نشانه‌ها عمدتاً بازتابی از اختلال در فرآیند هموستاز اولیه هستند.

علائم پوستی

پوست شما می‌تواند مانند یک تابلو، اولین و واضح‌ترین نشانه‌های مشکل را به نمایش بگذارد. شایع‌ترین علامت، کبودی آسان یا بروز کبودی‌های بزرگ و بی‌دلیل (Ecchymosis) است که ممکن است پس از ضربه‌های بسیار خفیف یا حتی بدون هیچ ضربه‌ای ظاهر شوند.

همچنین ممکن است شما متوجه پتشی (Petechiae) شوید؛ این‌ها نقاط بسیار ریز (به اندازه سر سوزن)، غیربرجسته، قرمز یا بنفش رنگی هستند که در واقع خونریزی‌های کوچکی از مویرگ‌های زیر پوست می‌باشند. پتشی‌ها معمولاً به صورت خوشه‌ای روی پایین پاها یا نقاط تحت فشار ظاهر می‌شوند و یک مشخصه مهم آن‌ها این است که با فشار دادن روی پوست، محو نمی‌شوند.

علامت دیگر پورپورا (Purpura) است که به لکه‌های پوستی بنفش یا قرمز رنگ و بزرگ‌تری نسبت به پتشی‌ها اطلاق می‌شود و نشان‌دهنده خونریزی گسترده‌تر زیر پوستی است. وجود پورپورای مرطوب، یعنی لکه‌های مشابه در مخاط دهان، یک یافته نگران‌کننده است و ریسک خونریزی شدید را افزایش می‌دهد.

علائم مرتبط با خونریزی: از خفیف تا شدید

سایر علائم واضح‌تر، مستقیماً به خونریزی‌های فعال مربوط می‌شوند. این موارد شامل خونریزی طولانی و غیرعادی از بریدگی‌های سطحی و کوچک، خونریزی از لثه‌ها به خصوص هنگام مسواک زدن یا استفاده از نخ دندان، خون دماغ (اپیستاکسی) مکرر، شدید یا طولانی‌مدت، و وجود خون در ادرار (هماتوری) یا مدفوع (هماتوشزی) است.

وجود خون در مدفوع می‌تواند به صورت خون روشن و قرمز یا مدفوع سیاه و قیری رنگ (ملنا) که نشانه خونریزی از دستگاه گوارش فوقانی است، خود را نشان دهد. در زنان، قاعدگی‌های بسیار سنگین و طولانی‌تر از حد معمول (Menorrhagia)، که نیازمند تعویض مکرر پد بهداشتی یا دفع لخته‌های بزرگ است، یکی از علائم کلیدی و شایع محسوب می‌شود.

علائم عمومی و کمتر شایع

علائم غیراختصاصی‌تری نیز ممکن است به همراه افت پلاکت دیده شوند که معمولاً به بیماری زمینه‌ای مرتبط هستند. این علائم می‌توانند شامل خستگی مفرط، ضعف عمومی، یرقان یا زردی پوست و چشم‌ها (در مواردی که تخریب سلول‌های خونی دیگر نیز رخ می‌دهد)، یا بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی) باشند.

بزرگی طحال ممکن است باعث احساس پری، ناراحتی یا درد در سمت چپ بالای شکم شود، زیرا طحال بزرگ شده پلاکت‌های بیشتری را در خود به دام می‌اندازد.

چه زمانی علائم پلاکت پایین یک اورژانس پزشکی است؟

برخی علائم خاص، نشان‌دهنده وقوع خونریزی داخلی، به ویژه خونریزی مغزی (Intracranial Hemorrhage) هستند و نیازمند مراجعه فوری و بدون فوت وقت به بخش اورژانس می‌باشند. این علائم خطر عبارتند از سردرد شدید، ناگهانی و غیرمعمول، هرگونه تغییر در وضعیت بینایی مانند تاری دید یا دوبینی، سرگیجه شدید یا گیجی، ضعف ناگهانی، بی‌حسی یا فلج در یک طرف صورت یا بدن، اختلال در تکلم و استفراغ شدید و بی‌دلیل. به یاد داشته باشید، خونریزی مغزی اگرچه نادرترین عارضه ترومبوسیتوپنی شدید است، اما بالقوه کشنده‌ترین آن نیز محسوب می‌شود و هرگونه تاخیر در درمان می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری داشته باشد.

چرا پلاکت خون پایین می‌آید؟

پیدا کردن علت اصلی و زمینه‌ای افت پلاکت، مهم‌ترین و حیاتی‌ترین گام در تعیین مسیر صحیح درمان و پیش‌بینی آینده بیماری است. به طور کلی، تمام علل متعدد ترومبوسیتوپنی را می‌توان به سه دسته اصلی و منطقی تقسیم کرد: کاهش یا توقف تولید پلاکت در مغز استخوان، افزایش تخریب یا مصرف پلاکت‌ها در گردش خون، و گیر افتادن یا توزیع نامناسب پلاکت‌ها در طحال بزرگ شده.

کاهش یا توقف تولید پلاکت در مغز استخوان

در این حالت، کارخانه تولید سلول‌های خونی بدن، یعنی مغز استخوان، به دلایل مختلفی نمی‌تواند به اندازه کافی سلول‌های مگاکاریوسیت و در نتیجه پلاکت تولید کند. این یک مشکل تولیدی است.

شایع‌ترین علل این دسته شامل بیماری‌های خونی و سرطان‌ها می‌شود. در لوسمی (سرطان خون) و لنفوم (سرطان سیستم لنفاوی)، سلول‌های سرطانی بدخیم به مغز استخوان نفوذ کرده و فضای آن را اشغال می‌کنند، به طوری که به سلول‌های بنیادی سالم و طبیعی اجازه رشد و تولید سلول‌های خونی از جمله پلاکت را نمی‌دهند. در کم‌خونی آپلاستیک، یک بیماری نادر اما جدی، مغز استخوان به طور کلی تولید هر سه رده سلولی خون (قرمز، سفید و پلاکت) را متوقف می‌کند.

شیمی‌درمانی و پرتودرمانی که برای درمان سرطان‌ها به کار می‌روند نیز به سلول‌هایی که رشد سریع دارند، از جمله سلول‌های بنیادی مغز استخوان، آسیب می‌زنند و سرکوب تولید پلاکت یکی از عوارض جانبی شایع و قابل انتظار آن‌هاست. برخی عفونت‌های ویروسی مانند HIV، هپاتیت C، و ویروس اپشتین بار (عامل مونونوکلئوز) می‌توانند به طور مستقیم به مگاکاریوسیت‌ها حمله کرده یا مغز استخوان را سرکوب کنند و تولید پلاکت را مختل نمایند.

مصرف مزمن و بیش از حد الکل نیز یک سم مستقیم برای مغز استخوان محسوب می‌شود و می‌تواند تولید پلاکت را به شدت کاهش دهد. همچنین، کمبودهای تغذیه‌ای شدید، به خصوص کمبود ویتامین B12 و فولات که برای ساخت DNA و تقسیم سلولی ضروری هستند، می‌تواند منجر به تولید ناکارآمد و کاهش یافته پلاکت‌ها شود.

تخریب سریع یا افزایش مصرف پلاکت‌ها در خون

در این سناریو، مغز استخوان سالم است و به خوبی پلاکت تولید می‌کند، اما این پلاکت‌ها پس از ورود به گردش خون، به دلایلی با سرعتی بسیار بیشتر از حد طبیعی از بین می‌روند یا مصرف می‌شوند.

شایع‌ترین علت در این دسته، پورپورای ترومبوسیتوپنیک ایمنی (ITP) است. در ITP که یک بیماری خودایمنی است، سیستم ایمنی بدن به اشتباه پلاکت‌های خودی را به عنوان یک عامل بیگانه شناسایی کرده و علیه آن‌ها آنتی‌بادی تولید می‌کند.

این آنتی‌بادی‌ها به سطح پلاکت‌ها چسبیده و آن‌ها را برای تخریب سریع توسط ماکروفاژها، به ویژه در طحال، نشان‌دار می‌کنند. دو بیماری نادر اما بسیار جدی دیگر، پورپورای ترومبوسیتوپنیک ترومبوتیک (TTP) و سندرم همولیتیک اورمیک (HUS) هستند که باعث تشکیل گسترده لخته‌های خونی کوچک در عروق ریز سراسر بدن شده و در این فرآیند، پلاکت‌ها را به سرعت مصرف می‌کنند.

عوارض دارویی نیز یکی از علل مهم است؛ برخی داروها مانند هپارین، کینیدین، سولفونامیدها و برخی آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند یک واکنش ایمنی ایجاد کنند که منجر به تخریب سریع پلاکت‌ها می‌شود. بیماری‌های خودایمنی سیستمیک دیگر مانند لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE) نیز می‌توانند با تولید آنتی‌بادی علیه پلاکت‌ها، باعث تخریب آن‌ها شوند. در نهایت، عفونت‌های شدید و گسترده (سپسیس) می‌توانند با ایجاد التهاب شدید و فعال‌سازی سیستم انعقادی، منجر به مصرف سریع و گسترده پلاکت‌ها شوند.

دسته سوم: گیر افتادن پلاکت‌ها در طحال

طحال (Spleen) به طور طبیعی به عنوان یک فیلتر برای خون عمل کرده و حدود یک سوم از کل پلاکت‌های بدن را به عنوان یک ذخیره در خود نگه می‌دارد. هرگاه طحال به دلایلی بزرگ شود (اسپلنومگالی – Splenomegaly)، مانند یک اسفنج بزرگ عمل کرده و تعداد بسیار بیشتری از پلاکت‌ها، گاهی تا ۹۰ درصد کل پلاکت‌های در گردش، را در خود به دام انداخته و از جریان خون خارج می‌کند.

در این حالت، طول عمر پلاکت‌ها طبیعی است اما تعداد پلاکت‌های آزاد در خون کاهش می‌یابد. شایع‌ترین علت این وضعیت، بیماری‌های پیشرفته کبدی مانند سیروز کبدی است که به دلیل افزایش فشار در ورید پورت (پرتال هایپرتنشن) منجر به بزرگ شدن طحال می‌شود. علل دیگر اسپلنومگالی شامل برخی عفونت‌ها، سرطان‌های خون و بیماری‌های ذخیره‌ای است.

پلاکت خون پایین در بارداری

افت خفیف پلاکت در دوران بارداری یک پدیده نسبتاً شایع است. شایع‌ترین علت آن، ترومبوسیتوپنی حاملگی (Gestational Thrombocytopenia) است که معمولاً خفیف بوده، در اواخر سه ماهه سوم بارداری رخ می‌دهد، علامتی ایجاد نمی‌کند و پس از زایمان به طور خودبه‌خود و کامل برطرف می‌شود.

با این حال، در موارد نادر، افت پلاکت در بارداری می‌تواند نشانه بیماری‌های جدی‌تری مانند پره‌اکلامپسی شدید یا سندرم HELLP (همولیز، افزایش آنزیم‌های کبدی، پلاکت پایین) باشد که شرایطی اورژانسی و خطرناک برای مادر و جنین محسوب می‌شوند و نیازمند مدیریت فوری پزشکی هستند.

پلاکت خون پایین در کودکان و نوزادان

در جمعیت کودکان، ITP حاد شایع‌ترین علت افت شدید پلاکت است. این بیماری اغلب به دنبال یک عفونت ویروسی مانند سرماخوردگی یا آبله مرغان رخ می‌دهد و خوشبختانه در بیش از ۸۰ درصد موارد، به طور کامل و خودبه‌خود طی چند هفته تا چند ماه برطرف می‌شود. عفونت‌های باکتریایی یا ویروسی در دوره نوزادی نیز، به خصوص در نوزادان نارس، می‌توانند باعث افت موقت پلاکت شوند.

فرآیند تشخیص پلاکت خون پایین

تشخیص صرفِ وجود پلاکت پایین از طریق آزمایش CBC ساده است، اما چالش اصلی و هنر پزشکی، پیدا کردن علت دقیق و زمینه‌ای آن است که نیازمند یک رویکرد سیستماتیک است.

شرح حال پزشکی و معاینه فیزیکی

فرآیند تشخیص با یک گفتگوی دقیق و کامل آغاز می‌شود. پزشک با پرسیدن سوالات کلیدی در مورد سابقه پزشکی شما و خانواده‌تان، لیست کامل داروهای مصرفی (شامل داروهای بدون نسخه، مکمل‌ها و داروهای گیاهی)، علائم اخیر، سبک زندگی و مصرف الکل، اطلاعات ارزشمندی کسب می‌کند. سپس یک معاینه فیزیکی کامل انجام می‌دهد تا به دنبال نشانه‌هایی مانند پتشی، پورپورا، کبودی‌های غیرعادی، علائم خونریزی فعال یا شواهدی از بزرگی طحال یا کبد باشد.

آزمایش‌های خون

آزمایش CBC اولین قدم است و تعداد دقیق پلاکت‌ها و همچنین وضعیت گلبول‌های قرمز و سفید را مشخص می‌کند. اگر تعداد پلاکت پایین باشد، گام بعدی که بسیار حیاتی است، تهیه و بررسی لام خون محیطی (Peripheral Blood Smear) است. در این روش، یک قطره از خون بیمار روی یک اسلاید شیشه‌ای پخش شده، رنگ‌آمیزی می‌شود و توسط یک متخصص پاتولوژیست زیر میکروسकोप بررسی می‌گردد.

این بررسی می‌تواند سرنخ‌های مهمی به دست دهد؛ برای مثال، وجود پلاکت‌های بزرگ (Giant Platelets) می‌تواند نشانه تولید سریع و جبرانی در مغز استخوان باشد که در ITP دیده می‌شود. همچنین این بررسی به رد کردن “سودوترومبوسیتوپنی” (کاهش کاذب پلاکت) که به دلیل تجمع پلاکت‌ها در لوله آزمایش رخ می‌دهد، کمک می‌کند.

آزمایش‌های تکمیلی و تخصصی

بسته به نتایج اولیه و شک بالینی پزشک، ممکن است مجموعه‌ای از آزمایش‌های تکمیلی درخواست شود. این آزمایش‌ها می‌تواند شامل سونوگرافی شکم برای ارزیابی اندازه طحال و کبد، آزمایش‌های انعقادی برای بررسی عملکرد سایر بخش‌های سیستم لخته شدن خون، غربالگری عفونت‌های ویروسی مانند HIV و هپاتیت B و C، و آزمایش‌های ایمونولوژیک برای جستجوی آنتی‌بادی‌های خاص (مانند تست‌های بیماری‌های خودایمنی مثل لوپوس) باشد.

در مواردی که شک به وجود مشکل در تولید پلاکت وجود دارد یا علت افت پلاکت پس از بررسی‌های اولیه نامشخص باقی مانده، ممکن است نمونه‌برداری از مغز استخوان (آسپیراسیون و بیوپسی مغز استخوان) انجام شود. این روش اطلاعات قطعی در مورد سلامت و عملکرد کارخانه تولید خون بدن ارائه می‌دهد.

استراتژی‌های درمانی پلاکت خون پایین

رویکرد درمانی برای ترومبوسیتوپنی به طور کامل به علت زمینه‌ای، شدت کاهش پلاکت و وجود یا عدم وجود علائم خونریزی بستگی دارد. هدف اصلی درمان، رساندن تعداد پلاکت به یک سطح ایمن برای پیشگیری از خونریزی‌های خطرناک است، نه لزوماً رساندن آن به محدوده کاملاً طبیعی.

درمان موارد خفیف

اگر افت پلاکت خفیف باشد (مثلاً بالای ۱۰۰,۰۰۰)، بیمار هیچ علامتی از خونریزی نداشته باشد و علت خطرناکی برای آن مطرح نباشد، رویکرد درمانی اغلب “نظارت فعال” (Watchful Waiting) است. این رویکرد شامل انجام آزمایش‌های CBC دوره‌ای برای پایش روند تعداد پلاکت‌ها و آموزش به بیمار برای مراقبت از خود و گزارش هرگونه علامت خونریزی است.

درمان علت زمینه‌ای

این رویکرد، موثرترین و منطقی‌ترین استراتژی درمانی است. برای مثال، اگر یک دارو مسبب مشکل باشد، آن دارو با مشورت پزشک قطع یا جایگزین می‌شود. اگر کمبود ویتامین B12 یا فولات تشخیص داده شود، مکمل‌های مناسب تجویز می‌گردد. اگر عفونتی مانند هپاتیت C عامل افت پلاکت باشد، درمان اختصاصی آن عفونت می‌تواند به بهبود تعداد پلاکت‌ها منجر شود.

ابزارهای اصلی پزشکان

برای افزایش فعالانه تعداد پلاکت‌ها، به ویژه در شرایطی مانند ITP، از داروهای مختلفی استفاده می‌شود. کورتیکواستروئیدها (مانند پردنیزون) معمولاً خط اول درمان هستند؛ این داروها با سرکوب کلی سیستم ایمنی، تولید آنتی‌بادی علیه پلاکت‌ها را کاهش داده و از تخریب آن‌ها جلوگیری می‌کنند.

در موارد اورژانسی یا برای افزایش سریع پلاکت‌ها قبل از جراحی، از ایمونوگلوبولین وریدی (IVIg) استفاده می‌شود که به طور موقت سیستم ایمنی را منحرف کرده و تعداد پلاکت‌ها را به سرعت افزایش می‌دهد. دسته جدیدتر و هدفمندتر داروها، آگونیست‌های گیرنده ترومبوپویتین (TPO-RAs) مانند رومپلوستیم و الترومبوپگ هستند که مستقیماً مغز استخوان را برای تولید پلاکت‌های بیشتر تحریک می‌کنند و در درمان ITP مزمن بسیار موثر واقع شده‌اند.

تزریق پلاکت و جراحی

تزریق پلاکت (Platelet Transfusion) یک راه حل سریع اما کاملاً موقت است. این روش درمانی نیست، بلکه یک اقدام حمایتی است که معمولاً فقط برای بیمارانی با خونریزی فعال و شدید یا قبل از انجام یک جراحی فوری و ضروری استفاده می‌شود. در بیمارانی مانند مبتلایان به ITP، پلاکت‌های تزریق شده نیز به سرعت توسط سیستم ایمنی تخریب می‌شوند.

در موارد ITP مزمن که به درمان‌های دارویی پاسخ نمی‌دهند، برداشتن طحال (Splenectomy) می‌تواند یک گزینه درمانی بسیار موثر و بلندمدت باشد. با حذف طحال، محل اصلی تخریب پلاکت‌های نشان‌دار شده با آنتی‌بادی از بین می‌رود و در نتیجه، تعداد پلاکت‌ها در بسیاری از بیماران به سطح ایمن و پایداری می‌رسد.

غذاهای مفید برای افزایش پلاکت خون

اگرچه هیچ “غذای جادویی” برای افزایش فوری پلاکت‌ها وجود ندارد، اما پیروی از یک رژیم غذایی سالم، متعادل و غنی از مواد مغذی برای حمایت از عملکرد طبیعی مغز استخوان ضروری است. تمرکز بر روی مصرف کافی مواد مغذی کلیدی مانند ویتامین B12 (موجود در گوشت، ماهی، تخم مرغ و لبنیات)، فولات (موجود در سبزیجات برگ سبز تیره مانند اسفناج، حبوبات و مارچوبه)، آهن (موجود در گوشت قرمز، عدس و لوبیا) و ویتامین K (موجود در کلم، کلم بروکلی و جعفری) می‌تواند به سلامت کلی مغز استخوان کمک کند، به خصوص اگر کمبود این مواد مغذی یکی از دلایل افت پلاکت باشد.

فعالیت‌های بدنی و ورزش

حفظ فعالیت بدنی برای سلامت عمومی مهم است، اما در صورت پایین بودن شدید پلاکت‌ها، باید با احتیاط انجام شود. ورزش‌های ایمن و کم‌برخورد مانند پیاده‌روی، شنا و دوچرخه‌سواری ملایم معمولاً توصیه می‌شوند. از سوی دیگر، باید به طور مطلق از ورزش‌های پرخطر، تماسی و آن‌هایی که ریسک آسیب و ضربه به سر را افزایش می‌دهند، مانند فوتبال، بوکس، کشتی، هنرهای رزمی و اسکی اجتناب کرد، زیرا خونریزی داخلی در این شرایط می‌تواند بسیار خطرناک باشد.

داروها و مکمل‌هایی که باید از آن‌ها اجتناب کنید

برخی داروهای رایج و بدون نسخه می‌توانند عملکرد پلاکت‌ها را مختل کرده و ریسک خونریزی را حتی با تعداد پلاکت طبیعی افزایش دهند؛ این خطر در بیماران با پلاکت پایین دوچندان می‌شود. باید از مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند آسپرین، ایبوپروفن و ناپروکسن بدون مشورت با پزشک خودداری کنید. همچنین، قبل از مصرف هرگونه مکمل گیاهی با پزشک خود مشورت نمایید، زیرا برخی از آن‌ها مانند جینکوبیلوبا، سیر، زنجبیل، جینسینگ و روغن ماهی می‌توانند خاصیت رقیق‌کنندگی خون داشته باشند.

جدی‌ترین خطر: خونریزی داخلی

جدی‌ترین و تهدیدکننده‌ترین عارضه ترومبوسیتوپنی شدید، خونریزی داخلی است. اگرچه هر نوع خونریزی داخلی (مانند خونریزی گوارشی) خطرناک است، اما خونریزی مغزی (Intracranial Hemorrhage) به دلیل فضای محدود جمجمه، می‌تواند به سرعت باعث افزایش فشار داخل مغز شده و منجر به آسیب‌های عصبی دائمی یا مرگ شود. لازم به ذکر است که این عوارض بسیار نادر هستند و معمولاً تنها در بیمارانی با تعداد پلاکت بسیار پایین، یعنی کمتر از ۱۰,۰۰۰، رخ می‌دهند.

چشم‌انداز و پیش‌آگهی بیماران

پیش‌آگهی (Prognosis) یا چشم‌انداز آینده بیماری، به طور کامل و صد در صد به علت زمینه‌ای آن بستگی دارد. در مواردی مانند ترومبوسیتوپنی حاملگی یا ITP حاد در کودکان، پیش‌آگهی عالی است و بیماری به طور کامل برطرف می‌شود. در ITP مزمن بزرگسالان، اگرچه بیماری ممکن است تا آخر عمر باقی بماند، اما با درمان‌های مدرن امروزی به خوبی قابل کنترل است و اکثر بیماران می‌توانند زندگی طبیعی و فعالی داشته باشند.

در مواردی که افت پلاکت عارضه‌ای از یک بیماری جدی‌تر مانند سیروز پیشرفته کبدی یا سرطان خون است، پیش‌آگهی به موفقیت در درمان و کنترل آن بیماری اصلی وابسته خواهد بود. درک علت اصلی، کلید مدیریت موفق و تعیین چشم‌انداز آینده برای هر فرد مبتلا به ترومبوسیتوپنی است.